Не трэба мне тваё піўцо, а трэба мне тваё слаўцо!
Мы шмат разважаем пра родную мову, пра яе месца падчаркі побач з рускай, забываючы часта самае важнае: каб любіць мову, трэба яе ведаць! А мы, няўдзячныя, не ведаем яе ці ведаем надта слаба — на ўзроўні “трасянкі”. І таму атрымліваецца замкнутае кола… Нават у ВНУ на неспецыяльных факультэтах дзяржаўная беларуская мова амаль што не вывучаецца. Наогул, на Беларусі з мовамі склалася нейкая вар’яцка-дзікунская сітуацыя — нацыянальная адукацыя ажыццяўлялася ў адрыве ад роднай культуры. А несфармаванасць нацыянальнай самасвядомасці, слабая арыенціроўка беларусаў у галіне нацыянальна-культурных пытанняў стварылі агідную глебу для ўзнікнення глыбокіх дэфармацый у сферы міжнацыянальных зносін. І калі да нас прыязджаюць госці, яны адразу здзіўляюцца: “А чаму вы ў Беларусі размаўляеце па-руску?” А мы нават не па-руску — мы на “трасянцы”, забываючы, што матчына мова — гэта НЕРУШ (слоўца гэтае падараваў нашай мове слынны паэт нацыі Рыгор Барадулін — як трапнае вызначэнне некранутых запасаў зямлі і прыроды Бацькаўшчыны, неабсяжных магчымасцей душ беларусаў, іх мовы). А “трасянка”? Гэта, у прамым значэнні, стрэсенае сена з саломай, якія ідуць зімой на корм жывёле. Іншымі словамі, каб падмануць кароўку-карміцельку… А каго ж падманваем мы, беларусы?
Само збядненне мовы, абмежаванне яе ўжытку вядуць, наогул, да падзення ўсёй культуры нацыі. Нашай мове, як паветра, патрэбен не фармальны статус дзяржаўнасці, а найперш — статус яе годнасці і вартасці. У нас многія забываюць, што менавіта школа ў значнай ступені і вызначае характарграмадства, таго самага, дзе ў сіроцкім выглядзе знаходзяцца нават помнікі і могілкі пісьменнікаў. Нам трэба больш актыўна развіваць айчыннае краязнаўства, бо гэта малая, але і надзвычай вялікая гісторыя Бацькаўшчыны. У гэтай малой спадчыне — нашы вытокі. Беларускія вучні не ведаюць сваіх каранёў, свайго роду, а значыць, і не ўмеюць шанаваць роднае… Ды і настаўнікі нярэдка забываюць, што сустрэчы з пісьменнікамі — гэта сапраўднае свята роднага слова ў школе. Нашы падручнікі роднай літаратуры, хрэстаматыі з “вырванымі раздзеламі” часта нейкія штучныя, бо творы, пададзеныя ў іх, не адпавядаюць інтарэсам, узроставым асаблівасцям вучняў — з-за свайго невысокага эстэтычнага ўзроўню. У школах Беларусі не пануе культ роднага слова, няма прэстыжу беларускай мовы ў параўнанні з тымі ж англійскай, нямецкай, французскай… Нашы флагманы навукі і асветы — Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт, Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт беларускімі з’яўляюцца толькі па назвах устаноў. Наш Першы Нацыянальны канал — зусім не першы і не нацыянальны. На маю думку, зараз назіраецца блытаніна нават у паняццях: “беларускі”, “айчынны”. На першы погляд, здаецца, зразумела, айчынны — значыць, беларускі. Бо ў нас адна айчына — Беларусь. Аднак у навучальных установах ёсць прадметы, спецкурсы пад назвай “Айчынная і сусветная літаратура”, дзе ў адных установах пад айчыннай разумеюць і вывучаюць беларускую літаратуру, а ў другіх — рускую. Так Рэспубліка Беларусь паступова пазбаўлялася сваёй нацыянальнай спецыфікі. Менавіта пад дахам дзяржаўных і навучальных устаноў наша мова павінна найперш знаходзіцца пад аховай грамадства, улад, дзяржавы як самы галоўны духоўны скарб нацыі. У дачыненні да мовы нацыі не павінна быць нейкіх абывацельскіх адносін — “падабаецца — не падабаецца”, “спатрэбіцца — не спатрэбіцца”. Агітаваць за мову трэба не бацькоў вучняў — гэта тое ж самае, што прыйсці ў краму і чаргу людзей, якія стаяць за гарэлкай, упрошваць не купляць яе… Гэта павінна быць вырашана на дзяржаўным узроўні! Чыноўнік, не ведаючы беларускай мовы, не павінен служыць у дзяржорганах.
Ф.М.Дастаеўскі яшчэ ў 1865 годзе пісаў: “Мова — гэта народная вера ў сябе, ва ўласныя сілы — зусім не застой, а, наадварот, залог энергіі жыцця і ніяк не выключае прагрэсу і поспеху. Без гэтай веры ў сябе не выстаяў бы, напрыклад, на працягу вякоў беларускі народ і не выратаваў бы сябе ніколі”. Продкі выратавалі, а мы сёння забываем, што роднае слова — паўнаплынная моўная рака.
Мы — адзіная рэспубліка, якая не мае ні сярэдняй, ні вышэйшай адукацыі на сваёй мове. Гэта толькі фармальна на пачэсных форумах сцвярджаецца, што наша мова “роўная сярод роўных”. У нас распаўсюдзілася нават такая практыка, што назвы нярэдка не перакладаюцца з рускай мовы, а толькі падаюцца беларускімі літарамі.
…Пакупнік хоча ў кіёску купіць газету “Культура”. Кіяскёрка тут жа папярэджвае: “Яна па-беларуску!” Быццам, па-беларуску — гэта значыць не па-людску… Вось дзе наша нацыянальная прыніжанасць, самааплявузгванне.
Лічу, што ў ХХІ стагоддзі адказная задача настаўнікаў — і не толькі славеснікаў — давесці да сэрца і розуму кожнага школьніка любоў і павагу да роднага слова. Нашы дзеці з маленства павінны ўсведамляць, што без матчынай мовы немагчыма стварэнне трывалага Духоўнага Стрыжня красамоўных дзей і ўчынкаў нацыі. І дарослым, сталым беларусам, таксама трэба з вялікай павагай карыстацца Словам, у якім сэрцу чуецца дзеяслоў “злавіць” — так, дзякуючы Слову, злавіць найперш народную спадчыну і мудрасць.
Ад продкаў да нас дайшло: “У пачатку было Слова, і Слова было ад Бога. І Бог быў Слова…” Мы элементарна не ведаем прыгожай і загадкавай культуры славян, беларусаў… І лічым гэта нармальным. Але народ не можа існаваць без ведання свайго мінулага! Нават пры царызме былі неафіцыйныя беларускія школы.
У нас нават многія шыльды ўстаноў, магазінаў, населеных пунктаў напісаны часта п—аруску ці нават нейкімі незразумелымі замежнымі літарамі — сэнс апошніх назваў зусім незразумелы насельніцтву…
Таленавіты прарок нацыі Васіль Быкаў невыпадкова адводзіў роднай літаратуры функцыю сігналу трывогі — ЗНАКУ БЯДЫ… Менавіта так, з трывогай і заклапочанасцю, мы і павінны ўспрымаць нашу складаную моўную, літаратурную сітуацыю, калі не хочам жыць і надалей у жорнах пачварнага і агіднага, калі беларусам адмаўляецца пачэснае права быць сапраўднымі Беларусамі.
Мая ж самая вялікая мара — жыць у ХХІ стагоддзі ў беларускай Беларусі! У прыгожай азёрна-васільковай Беларусі. Радзіма! Не трэба мне тваё піўцо, а трэба мне тваё слаўцо! Давайце ж усе разам, кожную хвіліну, адкрываць для сябе хараство і непаўторнасць роднай мовы і літаратуры. Наша вера ў сваё Слова павінна быць святой і свядомай!
Канстанцін КАРНЯЛЮК , педагог, чытач.